"Γοργοτάξιδο καράβι της Σιδώνας...". Για το Γ' Στάσιμο της Ελένης του Ευριπίδη

        Τα Στάσιμα ανήκουν στα λυρικά μέρη της τραγωδίας. Συνδυάζουν μουσική και χορό και επιτελούν διάφορες λειτουργίες: εξυπηρετούν πρακτικές ανάγκες (π.χ. αλλαγή κοστουμιών, κάλυψη ενός χρονικού κενού), εκφράζουν τις απόψεις του μέσου θεατή ή του ποιητή, δημιουργούν ένα είδος μουσικού διαλείμματος που ξεκουράζει το θεατή, ενώ με τους στοχασμούς τους δίνουν ένα βαθύτερο νόημα σε όσα συμβαίνουν στην τραγωδία. 

 

       Το Γ' Στάσιμο της Ελένης του Ευριπίδη αποτελεί ένα έξοχο λυρικό κομμάτι, το οποίο εκφράζει τη χαρά του Χορού για την αναχώρηση της Ελένης και του Μενέλαου και αφήνει στην ψυχή του θεατή ένα αίσθημα ελπίδας για την τύχη των δυο ηρώων της τραγωδίας. Οι οπτικές και ακουστικές εικόνες του κειμένου ξυπνούν επιθυμίες και συναισθήματα στους θεατές. Κυριαρχεί ιδιαίτερα το στοιχείο της φυγής, τόσο αυτής που αποτελεί πραγματικότητα (η Ελένη και ο Μενέλαος έφυγαν) όσο και εκείνης που δεν πραγματοποιείται και παραμένει στη σφαίρα του ονείρου και της φαντασίας (η επιθυμία των γυναικών του Χορού για επιστροφή στην πατρίδα τους, αλλά και η επιθυμία πολλών από τους θεατές για φυγή σε μια καλύτερη κατάσταση). 

Γοργοτάξιδο καράβι της Σιδώνας,

που όταν μες στο κύμα αφροκοπούνε

τα κουπιά σου, είναι χαρά για σένα,
τους χορούς των δελφινιών να διαφεντεύεις,
άμα δε φυσούν οι ανέμοι
και το πέλαγο ησυχάζει. Τότες
η γλαυκόχρωμη του Πόντου θυγατέρα,

η Γαλήνεια, θα φωνάζει αυτά τα λόγια.
«Ναύτες, τα πανιά στις πελαγίσιες
να τ' απλώσετε αύρες, πιάστε
τα ελάτινα κουπιά σας δυνατά
κι οδηγήστε την Ελένη, ω! ναύτες,

στ' ακρογιάλια με τ' απάνεμο λιμάνι
στου Περσέα τα λαμπρά παλάτια».

Δίπλα στο ποτάμι θα 'βρεις
ή μπροστά από της Παλλάδας
το ναό,του Λεύκιππου τις κόρες

κι ύστερα από τόσα χρόνια
σε χορούς θα ξανασμίξεις,
σε χαρούμενα της νύχτας πανηγύρια
του Yάκινθου, που κάποτες ο Φοίβος
στον αγώνα απάνω με το δίσκο

τον εσκότωσε άθελά του κι από τότες
όρισε γιορτές στη Λακωνία
με θυσίες βοδιών τη μέρα τούτη·
και την κόρη σου Ερμιόνη θα ξανάβρεις,
που την άφησες στο σπίτι σου κι ακόμη

δεν ανάψανε γι' αυτήν λαμπάδες γάμου.

Να μπορούσα να πετάξω στον αγέρα
σαν τα λιβυκά πουλιά που αφήνουν
μπόρες χειμωνιάτικες και πάνε,
φτερουγώντας στη σειρά, τον πρωτολάτη

πρόθυμα υπακούοντας, όταν
πάνω από ξερούς ή καρπισμένους
κάμπους τα οδηγάει κι όλο κράζει
αψηλά στον ουρανό πετώντας.
Ω! μακρόλαιμα πουλιά, στη γρηγοράδα

σύντροφοι του σύννεφου, διαβείτε
μες στη νύχτα κάτω από την Πούλια,
κάτω απ’ τον Ωρίωνα και στις όχθες
όταν θα καθίσετε του Ευρώτα,
το μαντάτο ετούτο διαλαλήστε:

«Ο Μενέλαος που εκούρσεψε την Τροία,
γρήγορα στο σπίτι του θα φτάσει».

Διόσκουροι, βλαστάρια του Τυνδάρεω,
αχ! να ’ρχόσαστε κι εσείς, τ’ αλόγατά σας
μέσα στον αιθέρα κυβερνώντας

κάτω από τους διάφωτους των άστρων
δρόμους·σεις που ζείτε στα ουράνια,
κατεβείτε, το γαλάζιο ακολουθώντας
αφρισμένο κύμα του πελάγου
και, σωτήρες της Ελένης, στείλτε

πρίμο αγέρα από το Δία, για να σπρώξει
το καράβι της και σβήστε αυτήν τη φήμη
πως ανέβηκε η αδελφή σας
στο κρεβάτι ενός βαρβάρου·
όνομα κακό εφορτώθη η δόλια

για την ομορφιά που εκεί στην Ίδη 

κρίθηκε· ποτέ στην Τροία δεν πήγε

και στα κάστρα που έχτισεν ο Φοίβος.

       Οι λυρικοί στίχοι του Ευριπίδη σαφώς συνδυάζονται με την κατάλληλη μουσική επένδυση. Δυστυχώς, δεν μας έχει διασωθεί κάποια καταγραφή της μουσικής των αρχαίων τραγωδιών. Έτσι, στις σύγχρονες παραστάσεις αρχαίου θεάτρου οι συνθέτες αφήνονται να συνθέσουν οι ίδιοι τη μουσική που θεωρούν πως ταιριάζει σε κάθε Στάσιμο, λαμβάνοντας υπόψη είτε τις λιγοστές πληροφορίες που διαθέτουμε για τη μουσική των αρχαίων Ελλήνων (π.χ. παραστάσεις αγγείων, αρχαιολογικά ευρήματα, "παρτιτούρες" με αρχαιοελληνική μουσική σημειογραφία, πληροφορίες από αρχαία κείμενα κλπ), είτε το ίδιο το κείμενο, είτε τις οδηγίες του σκηνοθέτη κλπ. Ο Ιάννης Ξενάκης, με αφορμή τη μουσική που έγραψε για την παράσταση της Ελένης το 1977 (Εθνικό Θέατρο), γράφει:

Έγραψα τα μέλη με βάση τα μακρά και βραχέα, και τους τόνους […]. Οι μελωδικές γραμμές που έγραψα ακολουθούν στενά το κείμενο, δηλαδή τη μελωδία της ίδιας της αρχαίας αττικής γλώσσας. Η δεύτερη φωνή έχει περισσότερη ελευθερία κίνησης και εμπνέεται κι από την αρχαία θεωρία αλλά και από δείγματα αρμονίας δημοτικών τραγουδιών Ηπείρου, Δωδεκανήσου ή και Πόντου.

          Οι γυναίκες του Χορού ταξιδεύουν νοερά και τραγουδούν. Ονειρεύονται το νόστιμον ἧμαρ. Κι αφήνουν τους θεατές να φαντάζονται το ταξίδι της Ελένης και του Μενέλαου και -ποιος ξέρει;- ίσως και τη δική τους φυγή στον τόπο που επιθυμούν.